Mật ong được mệnh danh là một trong những “thực phẩm trường tồn với thời gian”. Minh chứng rõ ràng nhất là việc các nhà khảo cổ đã tìm thấy những hũ mật ong niên đại khoảng 3.000 năm trong các lăng mộ Ai Cập cổ đại mà mật ong bên trong vẫn còn ăn được.
Phát hiện gây kinh ngạc này không chỉ thu hút trí tưởng tượng của công chúng, mà còn gợi mở nhiều câu hỏi khoa học: Vì sao mật ong có thể bảo quản hàng thiên niên kỷ mà không hỏng? Người xưa đã biết tận dụng đặc tính kỳ diệu này ra sao trong việc lưu trữ thực phẩm, và chúng ta ngày nay học được gì từ đó?.
Bài viết dưới đây Mật ong Tây Bắc sẽ giới thiệu chi tiết về mật ong 3000 năm tuổi trong lăng mộ Ai Cập, giải mã lý do mật ong không hư hỏng theo thời gian, đồng thời so sánh phương pháp bảo quản thực phẩm cổ đại với hiện đại, cũng như giá trị và ứng dụng của mật ong trong đời sống ngày nay.
Phát hiện hũ mật ong 3.000 năm tuổi trong lăng mộ Ai Cập
Năm 1922, nhà khảo cổ học người Anh Howard Carter đã phát hiện lăng mộ Pharaoh Tutankhamun (trị vì Ai Cập thế kỷ 14 TCN) tại Thung lũng các Vị Vua ở Ai Cập. Bên trong ngôi mộ được niêm kín suốt hơn ba thiên niên kỷ này, nhóm khảo cổ đã tìm thấy vô số báu vật tùy táng, trong đó có một hũ mật ong cổ đại.
Điều đáng kinh ngạc là khi các nhà khảo cổ nếm thử, mật ong 3.000 năm tuổi này vẫn ngọt ngào và hoàn toàn có thể ăn được. Khám phá này nhanh chóng trở thành huyền thoại trong giới khảo cổ, cho thấy mật ong gần như có “tuổi thọ vĩnh cửu” về mặt ẩm thực.
Không phải ngẫu nhiên mà mật ong xuất hiện trong lăng mộ của các pharaoh. Người Ai Cập cổ đại có tục lệ chôn theo người chết những vật dụng và thực phẩm thiết yếu để họ có một cuộc sống sung túc ở thế giới bên kia. Các vị vua chúa thường được tùy táng cùng trang sức, quần áo, trò chơi – và cả lương thực thực phẩm cho hành trình sang cõi vĩnh hằng. Mật ong là một trong những lễ vật quen thuộc đó, bởi người Ai Cập xưa biết rằng mật ong vừa quý giá vừa khó hỏng.
Thực tế, họ nuôi ong từ rất sớm và sử dụng mật ong rộng rãi không chỉ để ăn mà còn để dâng lên các vị thần như một lễ vật tinh khiết. Việc tìm thấy hũ mật ong còn nguyên sau hàng nghìn năm trong mộ Tutankhamun đã xác thực niềm tin của người Ai Cập cổ: mật ong thực sự có thể trường tồn với thời gian nếu được bảo quản đúng cách.
Vì sao mật ong không bị hỏng sau hàng nghìn năm?
Mật ong nguyên chất gần như là thực phẩm không có hạn sử dụng, nhờ vào những đặc điểm hóa học và sinh học độc đáo. Dưới đây là các lý do khoa học chính giúp mật ong có thể không bị hư hỏng dù trải qua hàng thiên niên kỷ:
Độ ẩm cực thấp và hàm lượng đường cao
Mật ong do ong tạo ra có tỷ lệ nước rất thấp (chỉ khoảng 17-20%), trong khi chứa đến ~80% là đường tự nhiên (chủ yếu là fructose và glucose). Ong thợ tiết mật vào tổ và vỗ cánh liên tục để làm bay hơi nước từ mật hoa, khiến mật ong trở thành dung dịch đường cô đặc.
Lượng nước ít ỏi này tạo môi trường khô hạn đến mức vi khuẩn hoặc nấm men không thể sinh sôi; chúng sẽ nhanh chóng bị mất nước và chết do hiện tượng thẩm thấu ngược (nước từ tế bào vi khuẩn bị hút ra ngoài bởi dung dịch đường đậm đặc). Nói cách khác, mật ong “hút nước” từ mọi vi sinh vật xâm nhập, làm chúng ngạt và bị tiêu diệt.
Độ axit cao
Mật ong tự nhiên có tính axit mạnh, với độ pH dao động khoảng 3,0 đến 4,5. Đây là môi trường quá chua để phần lớn vi sinh vật có thể phát triển hoặc tồn tại. Các vi khuẩn, nấm mốc muốn xâm nhập vào mật ong sẽ bị ức chế hoặc tiêu diệt bởi độ axit cao, tương tự như cách môi trường giấm chua có thể bảo quản thực phẩm. Nhờ pH thấp, mật ong hầu như không tạo điều kiện cho bất kỳ vi khuẩn gây hại nào sinh sôi trong suốt thời gian bảo quản.
Chất kháng khuẩn tự nhiên
Ngoài yếu tố đường và độ chua, mật ong còn chứa các hợp chất kháng khuẩn góp phần quan trọng vào khả năng tự bảo quản.
Đặc biệt, trong dạ dày ong có enzyme glucose oxidase; khi ong nhả mật hoa đã chế biến vào trong tổ, enzyme này sẽ chuyển hóa một phần đường glucose thành axit gluconic và hydrogen peroxide (H₂O₂). Hydrogen peroxide – vốn là một chất sát trùng tự nhiên – hiện diện trong mật ong với lượng nhỏ nhưng đủ để ngăn chặn vi khuẩn, nấm phát triển.
Sự kết hợp của môi trường giàu đường, độ ẩm thấp, tính axit và H₂O₂ tạo nên “hàng rào” bảo vệ vững chắc, khiến mật ong hầu như không bị hỏng theo thời gian. Thật vậy, từ thời cổ đại con người đã biết tận dụng tính kháng khuẩn của mật ong để bảo quản vết thương; người La Mã cổ mang mật ong theo trong các trận chiến để bôi lên vết thương, và ngày nay khoa học xác nhận mật ong có thể diệt vi khuẩn, giúp vết thương chóng lành.
Nhờ đặc tính kháng khuẩn độc đáo này, mật ong không chỉ tự bảo quản được mà còn được xem như một loại “kháng sinh tự nhiên” do loài ong tạo ra.
Bảo quản thực phẩm thời cổ đại và phương pháp hiện đại
Chuyện mật ong 3.000 năm không hỏng chỉ là một ví dụ ấn tượng về nghệ thuật bảo quản thực phẩm của người xưa. Thực tế, trước khi có tủ lạnh hay chất bảo quản nhân tạo, con người cổ đại ở nhiều nền văn minh đã phát minh ra các kỹ thuật khác nhau để giữ cho thức ăn không bị ôi thiu. Những phương pháp bảo quản thực phẩm thời cổ đại rất đa dạng, nhiều trong số đó vẫn được sử dụng đến ngày nay:
Phơi khô, hun khói và ướp muối
Từ thời tiền sử, người ta đã biết dùng nắng, gió để làm khô thịt, cá, rau củ – bởi vi khuẩn cần nước để sống, thực phẩm khô sẽ khó bị hỏng. Nhiều nền văn hóa còn bảo quản thịt và hải sản bằng cách ướp muối (muối rút nước ra khỏi thực phẩm và tạo môi trường mặn vi khuẩn không chịu được).
Việc sấy khô hay muối mặn này xuất hiện rất sớm, từ khoảng 12.000 năm TCN ở Trung Đông, và trở thành cách dự trữ thực phẩm phổ biến suốt hàng ngàn năm. Tương tự, người xưa cũng biết hun khói thịt cá trên lửa để vừa làm chín vừa sấy khô chúng, giúp để dành thức ăn được lâu hơn.
Lên men và muối chua
Quá trình lên men cũng là một phương thức bảo quản lợi hại. Bằng cách cho thực phẩm (sữa, ngũ cốc, rau quả) lên men thành rượu, giấm hoặc dưa chua, người cổ đại đã vô hiệu hóa vi khuẩn gây hỏng bằng các vi sinh vật có lợi và tạo ra môi trường axit hoặc cồn giúp thức ăn không bị thối rữa.
Ví dụ, hơn 3.000 năm trước, người Ấn Độ đã biết làm dưa chuột muối chua (pickle) để dự trữ rau củ. Nhiều dân tộc khác thì ủ sữa thành phô mai, muối chua bắp cải, ủ men làm rượu – những cách vừa giữ thực phẩm lâu hỏng vừa tăng hương vị độc đáo.
Dùng chất ngọt (đóng đường/mật)
Đường và mật ong cũng được người xưa sử dụng như chất bảo quản tự nhiên. Tương tự như muối, đường ở nồng độ cao sẽ rút nước khỏi thực phẩm và ức chế vi khuẩn. Người Hy Lạp và La Mã cổ đại đã ngâm hoa quả trong mật ong hoặc siro đặc để bảo quản chúng qua mùa lạnh – đây chính là tiền thân của các món mứt trái cây và hoa quả sấy ngâm đường ngày nay.
Nhờ mật ong, trái cây giữ được độ ngon ngọt mà lại chống mốc meo. Thậm chí, mật ong còn được dùng để ướp xác: tương truyền thi hài Alexander Đại đế (thế kỷ 4 TCN) cũng được ngâm trong mật ong để chậm phân hủy trên đường đưa về quê nhà, và một số vua chúa khác cũng áp dụng cách này. Có thể thấy, tổ tiên chúng ta rất sáng tạo trong việc vận dụng các chất tự nhiên như muối và mật ong để kéo dài “tuổi thọ” cho thực phẩm.
>>> Bạn có muốn tìm hiểu thêm về: Mật ong Manuka?
Đặc biệt, người Ai Cập cổ đại đã đạt tới đỉnh cao trong nghệ thuật bảo quản, thể hiện qua tục lệ ướp xác không chỉ con người mà cả đồ ăn thức uống để phục vụ các Pharaoh ở thế giới bên kia. Trong lăng mộ Tutankhamun, ngoài hũ mật ong nói trên, các nhà khảo cổ còn tìm thấy 48 rương gỗ chứa “xác ướp thực phẩm” – gồm nhiều tảng thịt bò, vịt, ngỗng đã được chế biến và bọc nhựa thơm để giữ cho không hỏng.
Nghiên cứu cho thấy người Ai Cập đã phết nhựa thông và chất béo lên thịt, biến chúng thành những “thịt muối ướp xác” có thể để được hàng thế kỷ. Những “thực phẩm bất tử” này đảm bảo vị vua quá cố có nguồn ăn uống xa hoa ở cõi vĩnh hằng. Qua đó đủ thấy kỹ thuật bảo quản thời xưa tinh vi không kém gì hiện đại.
Phương pháp bảo quản thực phẩm thời hiện đại ngày nay thậm chí còn phong phú và hiệu quả hơn, nhờ tiến bộ khoa học và công nghệ. Chúng ta có tủ lạnh và tủ đông để làm lạnh thực phẩm, kìm hãm sự sinh sôi của vi khuẩn – một giải pháp mà người cổ chỉ có thể bắt chước bằng cách chôn thực phẩm xuống đất hoặc ngâm trong tuyết lạnh khi trời đông giá.
Từ cuối thế kỷ 18, con người phát minh ra kỹ thuật đóng hộp tiệt trùng: đun nóng thực phẩm trong lọ/hộp kín để diệt khuẩn rồi niêm phong chân không, giúp thực phẩm được bảo quản hàng năm trời mà không hỏng.
Ngoài ra, còn có phương pháp đóng gói chân không (hút hết không khí để vi sinh vật không có oxy hô hấp), sử dụng các chất bảo quản tự nhiên (như acid benzoic, nitrat) hoặc nhân tạo, và chiếu xạ diệt khuẩn đối với một số loại thực phẩm đóng gói.
Bên cạnh đó, nhiều kỹ thuật cổ xưa như sấy khô, muối chua, lên men vẫn được duy trì trong sản xuất thực phẩm hiện đại bởi tính hiệu quả và an toàn của chúng. Sự kết hợp giữa tri thức truyền thống và công nghệ hiện đại đang giúp chúng ta kéo dài thời gian bảo quản thực phẩm hơn bao giờ hết, đồng thời giữ được chất lượng và giá trị dinh dưỡng tốt hơn.
Câu chuyện về hũ mật ong 3.000 năm tuổi tìm thấy ở Ai Cập cổ đại là một minh chứng ấn tượng cho khả năng bảo quản kỳ diệu của mật ong. Nhờ những đặc tính hóa học độc nhất vô nhị, mật ong gần như không bị hỏng theo thời gian – khiến nó trở thành thực phẩm hiếm hoi có thể “sống sót” qua hàng thiên niên kỷ. Từ thời các Pharaoh đến đời sống hiện đại, mật ong vẫn giữ nguyên sức hấp dẫn và giá trị của mình.
Chúng ta có thể học hỏi từ người xưa về nghệ thuật bảo quản tự nhiên, đồng thời tiếp tục khám phá và ứng dụng những lợi ích tuyệt vời của mật ong trong dinh dưỡng, y học và nhiều lĩnh vực khác. Mật ong thực sự xứng đáng với danh hiệu một “báu vật ngọt ngào” vượt thời gian, kết tinh từ sự cần mẫn của loài ong và sự ưu ái diệu kỳ của thiên nhiên.
